خیام

خیام

    غیاث الدین ابوالفتح، عمربن ابراهیم خیام (خیامی) در سال 439 هجری (1048 م.) در شهر نیشابور و زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان، ناحیه ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آوختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته ی آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری، علوم زمانه ی خویش را فراگرفت و چنان که گفته اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. خیام در سال 461 هجری نیشابور را به قصد سمرقند ترک کرد و در آن جا تحت حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد قاضی القضات سمرقند اثر برجسته ی خود را در جبر تالیف کرد. خیام سپس به اصفهان رفت و مدت 18 سال در آن جا اقامت گزید و با حمایت ملک شاه سمرقندی و وزیرش نظام الملک، به همراهی جمعی از دانشمندان و ریاضی دانان معروف زمانه ی خود، در رصدخانه ای که به دستور ملک شاه تاسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی(لقب سلطان ملک شاه سلجوقی) بود.

   در تقویم جلالی، سال شمسی تقریبا" برابر با 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است. سال، دوازده ماه دارد. 6 ماه نخست هر ماه 31 روز و 5 ماه بعد هر ماه 30 روز و ماه آخر 29 روز است.هر چهار سال، یک سال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز و آن سال 366 روز است. در تقویم جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد در صورتی که در تقویم گریگوری هر ده هزار سال سه اشتباه وجود دارد.

   بعد از کشته شدن نظام الملک و سپس ملک شاه، در میان فرزندان بر سر تصاحب سلطنت اختلاف افتاد. به این دلیل آشوب ها و درگیری ها، مسائل علمی و فرهنگی که قبلا" از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. عدم توجه به امور علمی و دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت که اصفهان را به قصد خراسان ترک کند. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو که پایتخت فرمان روایی سنجر(پسر سوم ملک شاه) بود، گذراند.در آن زمان مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیش تر کارهای خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه ی عمل به خود گرفت. دستاوردهای علمی خیام برای جامعه ی بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است.وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین برانگیزیمعادله های درجه ی اول تا سوم را دسته بندی کرد، سپس توانست با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی برای تمامی آن ها راه حلی ارائه کند. وی بر معادله های درجه ی دوم دوم هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادله های درجه ی سوم تنها ترسیمات هندسی را به کار برد؛ و به این ترتیب توانست برای اغلب آن ها راه حلی بیابد و در مواردی امکان وجود دو جواب را بررسی کند. اشکال کار در این بود که به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان[ خیام به جواب های منفی معادله توجه نمی کرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه معادسه ی درجه ی سوم رد می شد. با این همه تقریبا" چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهم ترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که دکارت بعدها(به صورت کامل تر ) بیان کرد، پیش نهد. خیام همچنین توانست با موفقیت تعریف عدد را به عنوان کمیتی پیوسته به دست دهد و در واقع برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کند و سرانجام به این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب از جزء های تقسیم پذیر نیست و از نظر ریاضی، می توان هر مقداری را به بی نهایت بخش تقیم کرد. همچنین خیام ضمن جست و جوی راهی برای اثبات اصل توازی (اصل پنجم مقاله ی اول اصول اقلیدس) در کتاب شرح اصول مشکل آفرین کتاب اقلیدس، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد. در تلاش برای اثبات این اصل، خیام گزاره هایی را بیان کرد کاملا" مطابق با گزاره هایی که چند قرن بعد توسط والیس و ساکری، ریاضی دانان اروپایی بیان شد و در قرن نوزدهم راه را برای ظهور هندسه های نااقلیدسی هموار کرد.

    بسیاری را عقیده بر این است که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی پا را از این هم فراتر گذاشته و معتقدند، دو جمله ای نیوتن را باید دو جمله ای خیام نامید. البته گفته می شود پیش از این دستور و قانون تشکیل ضریب بسط دو جمله ای  را چه جمشید کاشانی و چه نصیرالدین طوسی ضمن بررسی قانون های مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند.

   استعداد شگرف خیام سبب شد وی در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های کوتاهی در زمینه هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه ی موسیقی و غیره نیز بر جای نمانده است. اخیرا" نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه ی هندسه ی تزئینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تایید می کند.

    تاریخ نگاران و دانشمندان هم عصر خیام و کسانی که پس از او آمدند، جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشته اند. تا آن جا که گاه وی را حکیم دوران و ابن سینای زمان شمرده اند. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله ی کوتاه اما عمیق و پربار محدود می شود. آخرین رساله ی فلسفی خیام مبین گرایش های عرفانی اوست. اما گذشته از همه ی این ها، بیش تر شهرت خیام در طی دو قرن اخیر در جهان به به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط فیتز جرالد به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. به دلیل ترجمه ی بسیار آزاد(و گاه اشتباه) از شعر خیام، رباعیات او موجب سوء تعبیرهای بعضا" غیرقابل قبولی از شخصیت وی شده است. این رباعیات بحث و ختلاف نظر میان تحلیل گران اندیشه ی خیام را شدت بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه و او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده می کنند، در حالی که برخی دیگر بر این اعتقادتر از آن است که صرفا" با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد.

خیام پس از عمری پربار سرانجام در سال 517 هجری(طبق گفته ی اغلب منابع) در موطن خوش(نیشابور) درگذشت و با مرگ او یکی از درخشان ترین صفحه های تاریخ اندیشه در ایران بسته شد.

آثار خیام

    حدود دوازده اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده است. اما همین آثار اندک، وی را در سراسر جهان به شهرت رسانده است. از مهم ترین آن ها کتاب جبر اوست که بهترین اثر در نوع خود در ریاضیات است. از آثار دیگر او می توان به رساله ی فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله ی فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله (جبر خیام)، میزان الحکم رسال الکون و التکلیف، الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله ی فی الوجود، رساله ی فی کلیه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزیج الملک شاهی که به رومی  نیز ترجمه شده است اشاره کرد.

   اشعار خیام بیش تر به زبان پارسی و تازی هستند. مضمون عمده ی رباعیات خیام شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است.

منبع:مجله ی آزمون259